Er zijn van die plekken waar je de historie voelt. Het zijn plekken waar je als je goed luistert de verhalen uit het verleden bijna met de wind meegevoerd hoort worden. Oud Emmeloord op het voormalige Zuiderzee eiland Schokland is zo´n plek. Dit Werelderfgoed in de polder ademt het roemruchte verleden van de eeuwige haat-liefde verhouding van ons Hollanders met het water.
Een historie
De Ketelbrug verbindt twee IJsselmeerpolders met elkaar. Ik rijd al mijn hele leven met enige regelmaat over deze brug en vanaf de brug kan je in de verte Urk zien liggen, het voormalig Zuiderzee eiland wat (gedeeltelijk) is ingelijfd door de Noordoostpolder. Urk heeft de haven en hiermee belangrijke bron van inkomsten, de visserij, kunnen behouden. Aan de andere kant van de brug ligt nog een eiland. Niet zoals Urk, met een fraaie historische haven aan het IJsselmeer maar een eiland op het droge. Dat dit ook anders had kunnen lopen zag ik overigens op een kaartje uit de `Geïllustreerde Schoolatlas der geheele Aarde van R. Bos´ uit 1923 met de toenmalige plannen voor de Zuiderzeewerken. Hierop is het eiland ingetekend aan de nieuwe kustlijn, net als Urk.
Schokland, want daar hebben we het over, is nog wel als eiland te herkennen omdat het net iets boven het vlakke polderland uitsteekt. Het voormalige eiland zakt steeds verder weg als gevolg van het inklinken van de veenbodem door de inpoldering, met als gevolg dat het sinds de drooglegging in 1942 al anderhalve meter lager is komen te liggen. Vanuit de lucht zijn de contouren van het langgerekte eiland overigens ook mooi zichtbaar.
Schokland is een restant van een uitgestrekt veengebied en de ondergrond bestaat uit een keileemafzetting uit de laatste ijstijd, net als Urk, alleen is de laag keileem bij Urk veel dikker waardoor dit eiland een stuk hoger (9 meter) boven de zeespiegel uitstak. Op Schokland, tot plusminus 1450 nog een schiereiland, hadden de bewoners (toen nog voornamelijk boeren) zelf terpen opgeworpen waarop ze letterlijk het hoofd boven water trachtten te houden. De Schokkers hebben dit lange tijd min of meer vol kunnen houden totdat de situatie uiteindelijk onhoudbaar werd en van overheidswege werd besloten het eiland te ontruimen. Dit was in 1859.
Oud Emmeloord
Het eiland werd tot het begin van de 19e eeuw eigenlijk helemaal niet Schokland genoemd. Men had het over twee eilanden: Emmeloord in het noorden en Ens in het zuiden, met verschillende woonkernen op de terpen. Hoewel ze fysiek gewoon één eiland vormden leefden de Emmeloorders en de Ensers in alles op hun eigen eiland, letterlijk. Het eiland was bestuurlijk opgedeeld en toen na de reformatie het zuidelijk deel, wat toebehoorde aan Overijssel, protestants werd ontstond er ook een duidelijk religieuze scheiding. Emmeloord bleef katholiek, Ens werd protestants. Gespikkelde huwelijken, zoals ze werden genoemd, waren uiteraard streng verboden. De namen Ens en Emmeloord zijn overigens teruggekomen als plaatsnamen in het nieuwe land. Het ´nieuwe´ dorp Ens ligt iets ten oosten van Schokland. De karakteristieke poldertoren van de tegenwoordige hoofdplaats Emmeloord van de gemeente Noordoostpolder, iets ten noordwesten van Schokland is vanaf Oud Emmeloord fraai te zien.
Het katholieke Emmeloord was het dichtst bevolkte deel van het eiland. In 1839 is het oude haventje nog volledig op de schop gegaan en er is een nieuwe (vissers)haven aangelegd. In die tijd woonden er een kleine 500 mensen in enkele tientallen voornamelijk houten huisjes. Er was bijvoorbeeld een school met een schoolmeesterhuis, een weverij, een brandspuithuisje en een kerk die later is afgebroken en steen voor steen herbouwd in Ommen.
Tegenwoordig
Van alle gebouwen die er ten tijde van de bouw van de nieuwe Emmeloorder haven nog waren is geen enkele meer bewaard gebleven, echter in de jaren na de ontruiming van het eiland zijn er twee nieuwe gebouwen neergezet die momenteel de skyline bepalen. Na de ontruiming van het eiland is de haven van Emmeloord in gebruik gebleven als vluchthaven. In 1901 werd een lichtwachterswoning en in 1921 een misthoornhuisje gebouwd. Beide gebouwen zijn gelukkig bewaard gebleven en hebben een Rijksmonumentale status. De lichtwachterswoning is momenteel herbestemd als vergaderruimte en het misthoornhuisje is vrij toegankelijk. In 2004 is de voormalige haven gereconstrueerd inclusief de havenkom, steigers, afmeerpalen en ijsbrekers. In 2007 tenslotte is een replica geplaatst van het vuurtorentje dat van 1914 tot de inpoldering in 1942 dienst heeft gedaan.
Fascinerend fotogeniek erfgoed
Onlangs bezocht ik de noordpunt van Schokland voor het eerst. Ondanks het feit dat het geheel dus niet ver meer boven het maaiveld uitsteekt is Oud Emmeloord van afstand nog heel goed herkenbaar. Het is fascinerend om de lichtwachterswoning en het misthoornhuisje trots te zien liggen met het vuurtorentje ertussen. Ronddwalend tussen de aanlegsteigers, de meerpalen en de havenhoofden op het droge, met de wind rond mijn hoofd liep ik in mijn eentje te genieten van de plek. Af en toe sloot ik mijn ogen en liet het verleden op me inwerken. En dat verleden voel je, dat voel je in alles.
Ik probeerde me een voorstelling te maken van het leven op deze plek. Het leven mét en tegen het water. Een monumentaal gevoel bekroop me en zo’n gevoel probeer ik altijd te vertalen en te vertellen, in woord en beeld!
